Idąc lewą stroną ulicy Krakowskiej, w kierunku Lipnika, mijamy skrzyżowanie z ulicą Kazimierza Wielkiego. Na lewo od chodnika znajduje się pas zieleni. Nie wszyscy wiedzą, że niezbyt estetycznie wyglądające, krzywe płyty są najcenniejszym reliktem przeszłości Białej w promieniu kilkuset metrów. Są to pozostałości dawnej bialskiej synagogi.

W Białej samodzielna gmina żydowska wydzieliła się z gminy oświęcimskiej w 1870 roku. Wówczas w Białej i Lipniku mieszkało około 1000 Żydów. Bialska synagoga powstała kilka lat po świątyni w Bielsku (tamtejsza gmina postawiła ją w 1881 roku, mniej więcej w miejscu, gdzie dziś stoi Galeria BWA). Synagoga miała służyć Żydom postępowym. Była to ta część społeczności żydowskiej, która opowiadała się za przyjmowaniem miejscowej kultury (przede wszystkim niemieckiej). Żydowscy liberałowie krytykowali konserwatywnych współwyznawców za zamykanie się na nowoczesny świat. Swoją odrębność podkreślali ubierając mieszczańską odzież, noszoną przez chrześcijan. Przyjmowania „nowinek” nie mogli z kolei zaakceptować ortodoksyjni Żydzi, którzy spotykali się w prywatnych domach modlitwy. Otwarty w 1889 roku Tempel (jak nazywano synagogę) w Białej (ówczesna gmina Lipnik) był mniejszy od swojej bielskiej poprzedniczki i stał bardziej na uboczu miasta. Świątynia miała ok. 25 m długości, 18 m szerokości i 24 m wysokości (z iglicą 26,5 m). Stojąc na zboczu Kopca Lipnickiego, górowała nad Białą. Mieściła się obok tzw. traktu cesarskiego czyli drogi prowadzącej z Lwowa do Wiednia. Dawną „cesarką” biegną dziś ulice Krakowska oraz 11 Listopada.

Architektem obu synagog był Karol Korn – słynny architekt żydowskiego pochodzenia. Zgodnie z panującymi w XIX wieku trendami architektonicznymi, projektując synagogę, Korn korzystał z różnych wzorów historycznych. Większość świątyni zaprojektowana była według wzorów stylu romańskiego, ale znalazły się też fragmenty orientalne (tzw. mauretańskie). Całość budowli wieńczyła kopuła. Niestety nie zachowały się fotografie synagogi (powyżej rycina z epoki oraz współczesne zdjęcie miejsca, gdzie kiedyś stał Tempel).

Budowa świątyni była bardzo kosztowna. Część środków wyłożył przewodniczący Zarządu Gminy Jakub Gross – przemysłowiec, właściciel fabryki spirytusu i likierów. Na uroczystości otwarcia synagogi 22 września 1889 obecni byli duchowni żydowscy, katoliccy i ewangeliccy. – Przeznaczeniem tej nowo zbudowanej świątyni jest chwała Boga, który jedną ludzkość stworzył, ogarniając ją jednakową miłością i pragnąc by w osobach tak Izraelity jak Nieizraelity doznawała równej miłości i szacunku – mówił tamtego dnia rabin dr Natan Glaser. Nikt z przybyłych na miejsce gości nie zdawał sobie sprawy, że dokładnie pół wieku później po atmosferze szacunku i tolerancji religijnej pozostanie tyle, ile po samej synagodze.

W nocy z 13 na 14 września 1939 roku hitlerowcy podłożyli ogień pod bialską synagogę. Ruiny i zgliszcza posłużyły Niemcom do wyrównania stromego podjazdu na Hermann Göring Strasse (dzisiejsza ul. Krakowska).
W 2012 roku w ramach Miejskiego Systemu Informacji przy ulicy Kazimierza Wielkiego postawiono tabliczkę, informującą o lokalizacji i historii dawnej synagogi.

Tomasz Wawak

Korzystałem z: Żydzi w Bielsku, Białej i okolicy, red. J. Polak. J. Spyra, Bielsko-Biała, 1996; J. Polak, Z badań nad dziejami Bielska-Białej od XIII do XX wieku, Bielsko-Biała, 2007; Bielsko-Biała. Monografia miasta. Pod red. I. Panica, Bielsko-Biała 2010.

Tekst ukazał się na łamach “W Białej Krakowskiej. Gazeta Rady Osiedla Biała Krakowska”